Arrogance as Ignorance:
Reclaiming Iran’s Literary and Civilizational Legacy
⸻⸻⸻⸻⸻⸻
Chapter 1: Wisdom and Arrogance in Shahnameh
“He refused to heed the counsel of the wise;
wisdom left his heart, and blind aggression took its place.
He kept saying: ‘My judgment is the better one;
no guide leads the king but himself.’
When injustice became his chosen law,
wisdom grew alien to his own creed.
Through ignorance and unstable arrogance,
the king’s proud head fell into the jaws of fate.”
Ferdowsi opens his Shahnameh with this didactic principle: arrogance is not strength; it is ignorance masquerading as self-sufficiency. From this lens, history is not a chronicle of accidents but a moral landscape, where wisdom and humility preserve social and political order, and their absence ensures collapse. Afrāsiyāb’s downfall is thus not a personal flaw alone; it exemplifies a universal law of civilizations: arrogance blinds judgment, and ignorance becomes destructive.
Chapter 2: West Asia, Not the Middle East: Orientalism and the Politics of Naming
Modern terminology reflects the persistence of Eurocentric narratives. The term “Middle East” is not a neutral geographical description; it is a colonial construct that situates Europe as the center and renders Iran and neighboring civilizations perpetually peripheral. As critical scholarship has emphasized, ‘West Asia’ or ‘Western Asia’ more accurately describe the region’s geography without reproducing a Eurocentric viewpoint (Said, 1978). This linguistic correction is not mere pedantry: it frames the discussion of Iranian culture, history, and literature without the embedded hierarchy that continues to distort academic and popular understanding.
Edward Said’s Orientalism (1978) illuminates how Western scholarship constructs non-European societies as static, irrational, or morally deficient to justify political and intellectual dominance. Framing Greece as the sole origin of literacy and reason marginalizes Iranian contributions. Even terminology like “Middle East” perpetuates a colonial viewpoint. Edward W. Said’s Orientalism (1978) provides a foundational critique of precisely this kind of knowledge production. Said demonstrates how Western discourse historically constructed “the East” as exotic, backward, static, and fundamentally different from and inferior to the West.
Ferdowsi’s critique of arrogant rulers resonates with this historiographical arrogance: both ignore accumulated wisdom and ethical tradition, leading to error and collapse.
Chapter 3: The “Illiterate Barbarian” Myth and the Politics of Erasure and Ignorance
The claim that ancient Iran lacked a literary tradition is not an innocent misunderstanding but a historiographical construct rooted in classical Greek polemic and later Eurocentric scholarship and historiography.
Ancient Iran is routinely framed as administratively competent yet culturally mute, a necessary foil to Greek self-fashioning as the sole origin of literacy, philosophy, and rational inquiry. This binary collapses under even minimal scrutiny.
The assertion that Iranians “did not write” or lacked institutions of higher learning collapses when confronted with the historical reality of Gondeshapur (Middle Persian: Weh-Andiok-Shapur), founded under the Sasanian Empire in the 3rd century CE flourished until the 7th‑century CE conquests by united raiding bandits from the Arabian Peninsula, some of whom were not even Muslims, but who later became organized and coordinated under the black banner of Islam, which brought fundamental political and religious transformations to Iran. Gondeshapur was not a single building but an institutional complex: it functioned simultaneously as a university, teaching hospital, research center, and major library, and it trained scholars in medicine, philosophy, mathematics, astronomy, and natural sciences.
By late antiquity, Gondeshapur was widely regarded as the most important center of medical learning in the known world, attracting Greek, Syriac, Persian, and Indian scholars and preserving large bodies of translated scientific and philosophical texts. Its medical school established systematic clinical training, combining theory with hospital practice, a model that later Islamic hospitals and universities would adopt directly. For this reason, historians of science consistently identify Gondeshapur as the most advanced and influential university-like institution of its time, and a direct precursor to later centers such as the Bayt al-Hikma in Baghdad (Richard Nelson Frye, 1975, The Golden Age of Persia: The Arabs in the East; Dimitri Gutas, 1998, Greek Thought, Arabic Culture: The Graeco-Arabic Translation Movement in Baghdad and Early ʻAbbāsid Society; Michael W. Dols, 1987, “The Origins of the Islamic Hospital: Myth and Reality”).
Crucially, Gondeshapur belonged to a much older Iranian tradition of written administration, archival culture, and comprehensive sacred and secular composition extending back to the Achaemenid era, when multilingual record‑keeping and textual production were institutionalized across the imperial bureaucracy. This deep literary foundation also encompassed what Zoroastrian tradition later systematized as the Avesta: according to later Iranian and classical sources, the original Avesta was not a limited set of ritual hymns but an encyclopedic corpus of knowledge, organized in the Sasanian period into some twenty‑one nasks (volumes) that included liturgy, law, mythic narrative, ritual instruction, and other forms of cultural writing. Classical accounts even describe this original corpus as enormous; in one early testimony, containing up to two million verses written on thousands of pages or hides prior to the disruptions of conquest. Much of this vast body was lost or dispersed over time, particularly after Alexander’s conquests, the transformative political and religious upheavals of the seventh century, and later Mongol devastation; the Avesta that survives today represents only a fraction of that earlier literary wealth. The subsequent appropriation and reinterpretation of Persian literary and scientific material in Hellenistic and later Islamic intellectual formations, including claims that Greek philosophy and literacy arose independently after contact with Persian sources; should not obscure this foundational context. That Persian culture nonetheless produced and preserved one of the largest, most continuous, and most influential bodies of classical literature, from Ferdowsi and Saʿdi to Hafez and beyond, despite repeated archival catastrophes; testifies not to historical absence but to exceptional civilizational resilience (Richard Nelson Frye, 1975, The Golden Age of Persia: The Arabs in the East; Dimitri Gutas, 1998, Greek Thought, Arabic Culture: The Graeco‑Arabic Translation Movement in Baghdad and Early ʻAbbāsid Society; Michael W. Dols, 1987, The Origins of the Islamic Hospital: Myth and Reality).
Achaemenid Iran (c. 550–330 BCE) was a literate, bureaucratic empire employing multiple scripts: Old Persian cuneiform for monumental inscriptions, Elamite for administrative records, and Aramaic as the lingua franca of governance across West Asia. The Persepolis Fortification and Treasury Tablets (tens of thousands of documents) reveal an intricate administrative and archival apparatus (Pierre Briant, From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire, Eisenbrauns, 2002). To dismiss these records as non-literature is to impose a narrowly Greek standard on Iranian culture.
Chapter 4: Zarathustra and the Birth of Philosophy
Millennia before the Greek term philosophy had a name, the Iranian plateau was already home to Mazdayasna daēnā, literally “the religion of the worship of wisdom.” Mazda denotes wisdom and luminous intelligence; Yasna, veneration; Daēnā, conscience and inner vision; the reflective image of one’s own truth. Mazdayasna ethics are therefore not obedience-based but discernment-based: the art of choosing rightly in a world where light and shadow coexist within the human being, and where wisdom remains divine precisely by subjecting itself to inquiry. In Latin, human means “from the earth,” but its deeper conceptual root is Iranian: Vohu Manah (Good Mind). Central to Zoroastrianismor Mazdayasna (worship of wisdom), millennia before the Greek term philosophy existed, it calls us to cultivate wisdom and virtue, not merely our animal instincts. Its prophet, Zarathustra is also the first philosopher in history. He composed the Gathas, hymns that do not issue doctrinal proclamations but stage poetic dialogues marked by questioning, hesitation, and moral responsibility. Zarathustra prays with wonder and doubt, asking Ahura Mazda questions; in this sense, Ahura Mazda may be understood as the god of skepticism; not negation, but reflective intelligence grounded in Asha (truth attained through discernment) and Vohu Manah (ethical reason). In the Gathas, philosophy is born not as abstraction but as ethical inquiry expressed through poetic reasoning. Zarathustra thus stands not at the margins but at the beginning of philosophical thought, predating the Presocratics and already known in Greek intellectual tradition as a primordial sage; He predates the Presocratic philosophers, and his name appears in some Greek philosophical sources as that of a primordial, archetypal sage. Nietzsche’s Thus Spoke Zarathustra did not invent this association but consciously revived it, drawing on a lineage long obscured by Eurocentric historiography (Plutarch, Isis and Osiris, 1st–2nd century CE; Diogenes Laertius, Lives of Eminent Philosophers, 3rd century CE; other classical Greek sources portraying Zoroaster as a sage of remote antiquity and foundational wisdom).
Chapter 5: Erasure Is Not Absence: When Destruction Does Not Erase Civilization
Historical calamities, the sack of Persepolis (330 BCE), conquests by united raiding bandits from the Arabian Peninsula (7th c. CE), and Mongol invasions (13th c. CE); have often been misread as evidence of cultural sterility. The Sasanian Empire (224–651 CE) maintained rich literary and historiographical traditions in Pahlavi, including royal annals (Khwaday-Nāmag), theological treatises, and courtly literature. Many works were translated into Arabic in Baghdad’s Bayt al-Hikma, forming a foundational layer of so-called Islamic philosophy and science (Gutas, 1998). Erasure, therefore, reflects conquest and violence, not cultural absence.
The sack of Persepolis in 330 BCE by Alexander, a violent plundering and partial destruction of one of the world’s greatest cultural and administrative centers; stands in stark contrast to the policies of Persian kings such as Cyrus the Great, who consolidated power through administrative wisdom and respect for local traditions. While Alexander’s existence as a historical figure is widely accepted, there is a robust body of scholarship, particularly in Persian studies, that questions the received narrative of his rapid “world conquest.” Scholars such as Pooran Farrokhzad, in Karnameh‑ye Be‑Dorough: Jostari No dar Shenakht‑e Eskandar‑e Moghāni az Alexander‑e Maqduni, demonstrate how Greek, Roman, and later medieval traditions may have romanticized and transformed his campaigns into legend, a process comparable to the Alexander Romance tradition in world literature. These studies do not deny Alexander’s existence but critically examine the sweep, speed, and impact of his conquests, highlighting the ways in which historical narratives are shaped by ideology, retrospective literary framing, and cultural perspective. Contrasted with Persian historical consciousness, which often remembered Alexander as accursed or deeply ambivalent, this body of research reminds us that empire narratives serve particular cultural and ideological ends, and it is reasonable, from a historiographical standpoint, to distinguish documented events from later narrative accretion.
Even today, Eurocentric distortions persist. Popular depictions, such as Hollywood’s 300, propagate false images of Persians; as barbaric, primitive, or exoticized, despite clear archaeological evidence showing the sophistication of Achaemenid dress, court culture, and military organization. These modern fabrications echo the same arrogance and ignorance that Ferdowsi condemned centuries ago.
Chapter 6: Ferdowsi’s Moral Law in Shahnameh
Ferdowsi repeatedly articulates that arrogance coupled with ignorance destabilizes societies. Examples beyond Afrāsiyāb include Jamshid and Zahhāk.
Jamshid, the great civilizing king, exemplifies the collapse of wisdom under pride:
“When Jamshid’s heart became filled with arrogance,
he ceased to give due regard to divine fortune.
That king, who once knew God, grew self-absorbed;
he turned away from God and became ungrateful.
The divine glory swiftly departed from him;
the world grew filled with doubt against his rule.
His royal splendor and sacred order darkened;
fracture entered his throne and his crown.”
Jamshid’s downfall demonstrates that political and civilizational legitimacy Farr or khvarenah (divine glory) is contingent upon humility and wisdom. Arrogance, even for the most capable ruler, is self-destructive.
Zahhāk represents the tyranny that arises when ignorance aligns with ambition:
“Wisdom was lost, and he chose the evil path.
He tormented his father and spilled his blood;
his heart clung only to throne and treasure.
That oppression-driven king soon showed
that he who seeks the crown without wisdom is blind.
When tyranny took hold, the world grew dark;
wisdom was disgraced, and greed prevailed.”
Zahhāk’s period is metaphorically described as the millennia of Ahriman’s reign, a prolonged era dominated by injustice and moral corruption. In Zoroastrian cosmology, this epoch of darkness precedes the restoration of Farashgard, when Asha (truth and cosmic order) reasserts itself. Ferdowsi embeds these theological and civilizational concepts into his moral-historical vision, showing that evil is both temporal and structured within the cosmic moral order.
Together, these examples illustrate a consistent civilizational law: wisdom, ethical guidance, and humility are inseparable; arrogance and ignorance inevitably produce collapse.
Chapter 7: Iranian Civilization: Continuity and Aesthetic Vitality
Iran is not merely a historical artifact but a living, dynamic civilization. From pre-Islamic culture through the Sasanian, medieval, and modern periods, Iranian society has continuously maintained sophisticated aesthetic, literary, and ethical frameworks. The long-standing artist-poet archetype, exemplified in the Gathas and Shahnameh, demonstrates a continuity of creative, reflective, and morally conscious artistry that predates European Renaissance notions of the “artist.”
Contemporary Iranian art continues this legacy, balancing aesthetic refinement with moral and philosophical depth. By contrast, much contemporary Western art emphasizes political activism at the expense of aesthetic or ethical reflection, demonstrating the enduring consequences of cultural arrogance; a phenomenon Ferdowsi warned against centuries ago.
Chapter 8: Conclusion: Lessons Across Time
The moral law of the Shahnameh remains relevant: arrogance blinds wisdom, and ignorance destroys societies and civilizations. Afrāsiyāb, Zahhāk, and Jamshid illustrate that the collapse of ethical, intellectual, and political order is neither accidental nor exceptional. Iranian civilization demonstrates resilience, aesthetic sophistication, and continuous ethical reflection despite repeated attempts at erasure.
Recognizing Iran’s civilizational depth is not merely an academic task but an ethical imperative. By confronting Eurocentric distortions, understanding historical continuity, and appreciating enduring aesthetic and philosophical traditions, we safeguard the moral and intellectual integrity of human history.
Aram Ruhi Ahangarani
December 19, 2025 / 28 Azar – Year 7044 Iranian / 2584 Imperial
تکبر به مثابهٔ نادانی:
بازخوانی میراث ادبی و تمدنی ایران
⸻⸻⸻⸻⸻⸻
فصل ۱: خرد و تکبر در شاهنامه
ز گفتارِ پیران نپیچید گوش
خِرَد شد ز دل، تند شد جنگجوش
همیگفت کاین رایِ من بهترست
دلِ شاه را جز منی رهبرست
چو بیداد را ساخت آیینِ خویش
خِرَد گشت بیگانه با دینِ خویش
ز نادانی و کِبرِ ناپایدار
فتاد آن سرِ شاه در کامِ کار
آفراسیاب و قانون اخلاقی تاریخ؛ برگرفته از شاهنامهٔ فردوسی (حدود ۹۴۰–۱۰۲۵)
فردوسی در آغاز شاهنامه این اصل آموزنده را مطرح میکند: تکبر، قدرت نیست؛ بلکه نادانیای است که در لباس خودکفایی پنهان شده است. از این منظر، تاریخ تنها گزارش اتفاقات تصادفی نیست، بلکه یک چشمانداز اخلاقی است که خرد و فروتنی، نظم اجتماعی و سیاسی را حفظ میکند و فقدان آنها فروپاشی را اجتنابناپذیر میسازد. سقوط آفراسیاب تنها نقص شخصی او نیست؛ بلکه تجلی یک قانون جهانی تمدنهاست: تکبر قضاوت را کور میکند و همراه با نادانی ویرانگر میگردد.
فصل ۲: غرب آسیا، نه خاورمیانه: شرقشناسی و سیاست نامگذاری
دستگاهِ اصطلاحات مدرن و معاصر نشاندهندهٔ استمرار روایتهای اروپامحور هستند. اصطلاح «خاورمیانه» تنها یک توصیف جغرافیایی بیطرف نیست؛ بلکه یک ساختهٔ استعماری است که اروپا را در مرکز قرار میدهد و ایران و تمدنهای همجوار را همواره حاشیهای نشان میدهد. همانطور که پژوهشهای انتقادی تأکید کردهاند، «غرب آسیا» یا «آسیا غربی» منطقه را دقیقتر توصیف میکنند و از بازتولید دیدگاه اروپامحور جلوگیری میکنند (ادوارد سعید، ۱۹۷۸). این اصلاح زبانی تنها یک دقت لفظی نیست؛ بلکه چارچوبی برای بحث دربارهٔ فرهنگ، تاریخ و ادبیات ایران فراهم میآورد، بیآنکه سلسلهمراتبِ برتریطلب و طبقاتیِ درونیشده و نهادینه فهمِ دانشگاهی و عمومی را بهطور مستمر مخدوش سازد.
کتاب شرقشناسی ادوارد سعید (۱۹۷۸) نشان میدهد چگونه پژوهشهای دانشگاهی غرب، جوامع غیراروپایی را به صورت ایستا، غیرعقلانی یا کممایه از نظر اخلاقی تصویر میکند تا سلطهٔ سیاسی و فکری خود را توجیه کند. نسبت دادن یونان بهعنوان تنها منبع سواد و عقل، سهم ایران را حاشیهای میکند. حتی اصطلاحاتی مانند «خاورمیانه» دیدگاه استعماری را تداوم میبخشند. نقد بنیادین سعید دقیقاً همین نوع تولید دانش را هدف میگیرد و نشان میدهد چگونه گفتمان غرب، «شرق» را به صورت عجیب و غریب، عقبمانده، ایستا و ذاتاً متفاوت و پایینتر از غرب ساخته است.
انتقاد فردوسی از حکمرانان متکبر با این خودبرتربینی تاریخنگارانه همنواست: هر دو خرد جمعشده و سنت اخلاقی انباشته را نادیده میگیرند و این امر به اشتباه در تصمیمگیری و فروپاشی میانجامد.
فصل ۳: افسانهٔ «بربر بیسواد» و سیاست نابودی و نادانی
ادعای فقدان سنت ادبی در ایران باستان، یک سوءتفاهم بیگناه نیست، بلکه ساختاری تاریخنگارانه است که ریشه در خصومتهای کلاسیک یونانی و بعدها پژوهشها و تاریخنگاری اروپامحور دارد. ایران باستان معمولاً بهگونهای تصویر میشود که از نظر اداری توانا اما از نظر فرهنگی خاموش است، تصویری که برای نمایش یونانیان بهعنوان تنها سرچشمهٔ سواد، فلسفه و تفکر عقلانی لازم بوده است. این دودویی حتی با حداقل بررسی نیز فرو میریزد.
ادعای «ایرانیان نمینوشتند» یا فاقد نهادهای علمی بودن، وقتی با واقعیت تاریخی گندیشاپور (پهلوی: وِه-اندیُک-شاپور) روبهرو میشود، فرو میریزد. گندیشاپور که در قرن ۳ میلادی تحت حکومت ساسانیان در سدهٔ سوم میلادی تأسیس شد و تا زمان فتوحات گروههای متحد راهزنان غارتگر از شبهجزیرهٔ عربستان ادامه یافت، که برخی از آنان حتی مسلمان نبودند، اما زیر پرچم سیاه اسلام سازمانیافته و هماهنگ شده بودند؛ این امر تحولات بنیادین سیاسی و مذهبی را برای ایران به همراه آورد.
گندیشاپور یک ساختمان واحد نبود، بلکه مجموعهای نهادی بود که همزمان بهعنوان دانشگاه، بیمارستان آموزشی، مرکز پژوهشی و کتابخانهٔ بزرگ عمل میکرد و دانشمندان را در رشتههای پزشکی، فلسفه، ریاضیات، ستارهشناسی و علوم طبیعی آموزش میداد.
تا اواخر دوران باستان، گندیشاپور بهطور گسترده بهعنوان مهمترین مرکز آموزش پزشکی در جهان شناخته میشد و دانشمندانی از یونان، سریانی، ایران و هند را جذب میکرد و مجموعههای بزرگی از متون علمی و فلسفی ترجمهشده را حفظ مینمود. مدرسهٔ پزشکی آن آموزش بالینی نظاممند را پایهگذاری کرد و نظریه را با تجربهٔ بیمارستانی ترکیب نمود، الگویی که بعدها بیمارستانها و دانشگاههای اسلامی مستقیماً از آن پیروی کردند. به همین دلیل، تاریخنگاران علم، گندیشاپور را بهطور مداوم پیشرفتهترین و مؤثرترین نهاد دانشگاهی-مانند زمان خود میدانند و آن را پیشدرآمد مستقیم مراکز بعدی همچون بیتالحکمه در بغداد معرفی میکنند. (ریچارد نلسون فرای، ۱۹۸۴، «عصر زرین فرهنگ ایران»؛ دیمیتری گوتاس، ۱۹۹۸، «فکر یونانی، فرهنگ عربی: نهضت ترجمه کتابهای یونانی به عربی در بغداد و جامعهٔ آغازین عباسی»؛ دولز، مایکل دبلیو، ۱۹۸۷، «خاستگاه بیمارستان اسلامی: اسطوره و واقعیت»).
بهطور حیاتی، گندیشاپور بخشی از سنت کهن ایرانی در زمینهٔ ادارهٔ مکتوب، فرهنگ بایگانی و تألیف متون مینوی و مادی بود که به دوران هخامنشیان بازمیگشت، زمانی که ثبت چندزبانهٔ اسناد و تولید متون بهطور نهادی در سراسر بوروکراسی امپراتوری برقرار شده بود. این بنیاد ادبی عمیق همچنین شامل آنچه سنت زرتشتی بعدها بهعنوان اوستا نظاممند کرد، میشد: بنا بر منابع ایرانی و کلاسیک بعدی، اوستای اصلی محدود به سرودهای آیینی نبود، بلکه یک مجموعهٔ دانشنامهای از دانشها و معرفت بود که در دوران ساسانی به حدود بیست و یک نَسک (جلد) تقسیم شده و شامل متون آیینی، حقوق، روایتهای اسطورهای، دستورالعملهای آیینی و دیگر گونههای نگارش فرهنگی میشد. منابع کلاسیک حتی این مجموعهٔ اصلی را بزرگتر توصیف میکنند؛ در یکی از شواهد اولیه، گفته میشود که این مجموعه حاوی تا دو میلیون بیت بود که روی هزاران صفحه یا پوست نوشته شده بود، پیش از تخریبهای ناشی از فتوحات.
بخش بزرگی از این بدنهٔ عظیم در طول زمان از بین رفت یا پراکنده شد، بهویژه پس از فتوحات اسکندر، تحولات عمیق سیاسی و مذهبی قرن هفتم و همچنین ویرانیهای مغول؛ اوستای موجود امروز تنها بخش کوچکی از آن ثروت ادبی پیشین را نمایندگی میکند. استفادهٔ بعدی و بازتفسیر مواد ادبی و علمی پارسی در ساختارهای فکری یونانی یا هلنیستی و اسلامی، از جمله ادعاهایی مبنی بر اینکه فلسفه و سواد یونانی مستقل از طریق تماس با منابع ایرانی پدید آمده است، نباید این زمینهٔ بنیادی را مخدوش کند. با این حال، فرهنگ ایرانی توانست یکی از بزرگترین، پیوستهترین و تأثیرگذارترین مجموعههای ادبی کلاسیک را تولید و حفظ کند؛ از فردوسی و سعدی تا حافظ و فراتر، با وجود فجایع مکرر برای بایگانی، که نه نشانهٔ فقدان تاریخی بلکه گواهی بر استقامت استثنایی تمدنی است (ریچارد نلسون فرای، ۱۹۷۵، اعراب در شرق؛ دیمیتری گوتاس، ۱۹۹۸، فکر یونانی، فرهنگ عربی: نهضت ترجمهٔ کتابهای یونانی به عربی در بغداد و جامعهٔ آغازین عباسی؛ مایکل دبلیو دولز، ۱۹۸۷، خاستگاه بیمارستان اسلامی: اسطوره و واقعیت).
ایران هخامنشی (۵۵۰–۳۳۰ پیش از میلاد) امپراتوریای با سواد و بوروکراتیک بود که از چندین خط استفاده میکرد: خط میخی فارسی باستان برای کتیبهها، عیلامی برای اسناد اداری و آرامی بهعنوان زبان مشترک حکمرانی در سراسر غرب آسیا. اسناد و لوحهای خزانهداری تخت جمشید (دهها هزار سند) ساختار اداری و بایگانی پیچیدهای را نشان میدهند (پیِر بریانت، از کوروش تا اسکندر: تاریخ امپراتوری ایران، انتشارات آیزنبراونز، ۲۰۰۲). نادیده گرفتن و رد کردن این سوابق و اسناد به عنوان غیرادبی، اعمال استانداردی محدود و یونانی بر تاریخ ایران است.
فصل ۴: زرتشت و تولد فلسفه
هزاران سال پیش از آنکه اصطلاح فلسفه در یونان ایجاد شود، فلات ایران خانهٔ «دین خردپرستی» یا مَزدایسنا دَئنا بود. مزدا به معنای خرد و روشنایی، یسنا به معنای ستایش و دَئنا به معنای وجدان و بینش درونی است؛ تصویر بازتابی از حقیقت خود. اخلاق مَزدایسنا مبتنی بر اطاعت نیست، بلکه بر تمیز و تشخیص درست بنا شده است: هنر انتخاب درست در دنیایی که نور و سایه در انسان همزیستی دارند و خرد با خودآزمایی مینوی باقی میماند. در زبان لاتین، انسان یا هومانوم / هومَـنوس یعنی «برخاسته از زمین»، اما ریشهٔ عمیقتر آن ایرانی است: «وُهومَنَه» (منش پاک یا اندیشه نیک).
این مفهوم از مفاهیم محوری زرتشتیگری یا مزدیسنا (پرستش خرد) است، هزاران سال پیش از پیدایش واژهٔ فلسفه در یونان که ما را به پرورش خرد و نیکی فرا میخواند، نه صرفاً غرایز حیوانیمان. زرتشت، پیامبر ایرانیان و همچنین اولین فیلسوف در تاریخ جهان است. او گاتها را سرود، سرودهایی که اعلامیههای دینی و دستوری صادر نمیکنند، بلکه گفتوگوهای شاعرانهای را به صحنه میآورند که با پرسش، تردید و مسئولیت اخلاقی مشخص میشوند. زرتشت با شگفتی و تردید دعا میکند و از اهورامزدا پرسش مینماید؛ از این منظر، میتوان اهورامزدا را خدای شک و تأمل دانست؛ نه نفی صرف، بلکه هوش بازتابی که بر آشا (حقیقت حاصل از تمییز و تشخیص) و وهومنََه (اندیشهٔ نیک و خردمندانه) استوار است.
در گاتها، فلسفه نه بهصورت انتزاعی بلکه بهعنوان پرسشگری نیکاندیشانه متجلی در استدلال شاعرانه متولد میشود. بدینسان، زرتشت نه در حاشیه، بلکه در آغاز اندیشهٔ فلسفی قرار دارد و پیش از فیلسوفان پیشاسقراطی ظهور کرده است؛ نام او در برخی منابع فلسفی یونانی بهعنوان بهعنوان حکیمی نخستین و نمونهٔ الگویی آمده است. اثر «چنین گفت زرتشت» نیچه این پیوند را اختراع نکرد، بلکه آگاهانه آن را احیا کرد و بر رشتهای از سنتها تکیه نمود که سالها بهخاطر تاریخنگاری اروپامحور در تاریکی مانده بود (پلوتارخ، ایزیس و اوزریس، قرن ۱–۲ میلادی؛ دیوژن لائرتیوس، زندگی و عقاید فیلسوفان برجسته، قرن ۳ میلادی؛ دیگر منابع کلاسیک یونانی که زرتشت را بهعنوان حکیمی از دوران کهن و منبع خرد بنیادین معرفی میکنند).
فصل ۵: نابودی، فقدان نیست: وقتی تخریب تمدن را نابود نمیکند
فاجعههای تاریخی؛ غارت تخت جمشید (۳۳۰ پیش از میلاد)، فتوحات راهزنان شبهجزیرهٔ عربستان (قرن ۷ میلادی) و حملات ترکان مغول (قرن ۱۳ میلادی)، اغلب بهعنوان مدرکی برای فقدان فرهنگی اشتباه گرفته شدهاند.
ساسانیان (۲۲۴–۶۵۱ میلادی) سنتهای غنی ادبی و تاریخی به زبان پهلوی داشتند، از جمله تاریخهای سلطنتی (خُداینامه)، رسالههای دینی و ادبیات دربار. بسیاری از آثار به عربی در بیتالحکمه بغداد ترجمه شدند و لایهای بنیادین از آنچه بهاشتباه فلسفه و علم اسلامی خوانده میشود شکل دادند (گوتاس، ۱۹۹۸). بنابراین نابودی، نتیجهٔ فتوحات و خشونت است، نه فقدان فرهنگی.
غارت تخت جمشید توسط اسکندر گجستک، غارت و تخریب یکی از بزرگترین مراکز فرهنگی و اداری جهان؛ در تضاد با سیاستهای پادشاهان ایرانی همچون داریوش و کوروش بزرگ است که قدرت را با خرد اداری و احترام به سنتهای محلی تثبیت میکردند. وجود تاریخی اسکندر پذیرفته شده است، اما پژوهشهای گستردهای، بهویژه در مطالعات ایرانی، روایت «فتح جهان» سریع او را به چالش میکشند. پژوهشگرانی مانند پوران فرخزاد نشان میدهند چگونه سنتهای یونانی، رومی و قرون وسطی بعدها فتوحات او را رمانتیک کرده و به افسانه تبدیل کردهاند. این پژوهشها وجود تاریخی او را نفی نمیکنند، بلکه دامنه، سرعت و تأثیر فتوحاتش را با نقد بررسی میکنند و نشان میدهند روایتهای تاریخی چگونه تحت تأثیر ایدئولوژی و چارچوب ادبی بازنگری شده است. در مقابل آگاهی تاریخی ایرانی که اغلب اسکندر را ملعون یا دوپهلو میدانست، این مطالعات یادآور میشوند که روایتهای امپراتوری اهداف فرهنگی و ایدئولوژیک خاص دارند و باید بین وقایع مستند و روایتهای افزوده تفاوت قائل شد.
حتی امروز تحریفهای اروپامحور ادامه دارد. تصویرسازیهای هالیوودی، مانند ۳۰۰، ایرانیان را بهصورت بربر، بدوی یا عجیب نشان میدهد، در حالی که شواهد باستانشناسی پیچیدگی پوشش، فرهنگ دربار و سازمان نظامی هخامنشی را نشان میدهد. این تحریفها همان تکبر و نادانی است که فردوسی قرنها پیش محکوم کرده بود.
فصل ۶: قانون اخلاقی فردوسی در شاهنامه
فردوسی بارها نشان میدهد که تکبر همراه با نادانی جوامع را نابود میکند. مثالها فراتر از آفراسیاب شامل جمشید و ضحاک هستند.
داستان جمشید، پادشاه متمدن، فروپاشی خرد تحت غرور را نشان میدهد:
چو جمشید را دل پُر از کِبر شد
به بختِ یزدان نپرداخت زود
منی کرد آن شاهِ یزدانشناس
ز یزدان بپیچید و شد ناسپاس
وقتی دل جمشید از غرور پر شد، توجه به بخت و هدایت الهی از دستش رفت. شاهی که روزگاری خدا را میشناخت، خودمحور شد و ناسپاس گردید. این فروپاشی نشان میدهد مشروعیت سیاسی و تمدنی (فرّ) وابسته به تواضع و خرد است. غرور، حتی برای توانمندترین فرمانروایان، خودویرانگر است.
دوران ضحاک بهطور استعاری بهعنوان هزارههای فرمانروایی اهریمن توصیف شده است، دورهای طولانی تحت سلطهٔ بیعدالتی و فساد اخلاقی. در کیهانشناسی زرتشتی، این دوران تاریکی پیش از فرارسیدن فرشگرد است که آشا (حق و نظم کیهانی) دوباره برقرار میشود. فردوسی این مفاهیم الهی و تمدنی را در چشمانداز اخلاقی-تاریخی خود میگنجاند و نشان میدهد که شر همزمان زمانی و ساختاری در نظم کیهانی دارد.
ضحاک نماد ظلم است که وقتی نادانی با جاهطلبی همراه میشود پدیدار میگردد:
جوان بد به سال و به دانش نژند
دلیر و سبکمایه و تیزچند
سخن چون ز اهریمن آمد پدید
خِرَد گشت گم، راهِ بد را گزید
پدر را بیازرد و خونش بریخت
ز تخت و ز گنجش دل اندرگریخت
بدانست زود آن ستمپیشه شاه
که بیخِرَد است آنکه جوید کلاه
چو بیدادگر شد، جهان تیره گشت
خِرَد خوار شد، آز بر چیره گشت
ضحاک هیولا زاده نشد؛ سقوط او زمانی آغاز شد که نادانی او را کور کرد و جاهطلبی و غرور باعث شد گمان کند شایسته پادشاهی به هر قیمت است. اهریمن با قدرت وارد نمیشود؛ او با تغذیه غرور و کمخردی ضحاک به هدف خود میرسد. این دوران، که به «هزار سال سلطنت اهریمن» مشهور است، نماد عصر طولانی ستم و فساد اخلاقی است و نشان میدهد که خرد، هدایت اخلاقی و تواضع از هم جداشدنی نیستند؛ غرور و نادانی بهطور اجتنابناپذیر فروپاشی به بار میآورند.
این مثالها نشاندهندهٔ یک قانون تمدنی مستمر است: خرد، هدایت اخلاقی و فروتنی جداییناپذیرند؛ تکبر و نادانی اجتنابناپذیر به فروپاشی میانجامند.
فصل ۷: تمدن ایران: تداوم و شادابی زیباییشناختی
ایران تنها یک اثر تاریخی نیست، بلکه تمدنی زنده و پویا است. از فرهنگ پیشاسلامی تا دوران ساسانی، قرون وسطی و معاصر، جامعهٔ ایرانی همواره چارچوبهای پیچیدهٔ زیباییشناختی، ادبی و اخلاقی را حفظ کرده است. الگوی دیرپای هنرمند-شاعر، که در گاتاها و شاهنامه مشاهده میشود، استمرار خلاقیت، تأمل و هنرمندی اخلاقی را نشان میدهد که پیش از رنسانس اروپایی درک شده است.
هنر معاصر ایران این میراث را ادامه میدهد، تعادل میان ظرافت زیباییشناختی و عمق اخلاقی و فلسفی را حفظ میکند. در مقابل، بسیاری از هنرهای غربی معاصر بر فعالیت سیاسی تمرکز دارند و در نتیجه بازتاب اخلاقی و زیباییشناختی کاهش مییابد؛ پدیدهای که فردوسی قرنها پیش هشدار داده بود.
فصل ۸: نتیجهگیری: درسهایی در طول زمان
قانون اخلاقی شاهنامه همچنان معتبر است: تکبر خرد را کور میکند و نادانی جوامع و تمدنها را نابود میسازد. آفراسیاب، ضحاک و جمشید نشان میدهند که فروپاشی نظم اخلاقی، فکری و سیاسی نه اتفاقی است و نه استثنایی. تمدن ایرانی با وجود تلاشهای مکرر برای نابودی، از مقاومت، پیچیدگی زیباییشناختی و تأمل اخلاقی مستمر برخوردار است.
شناخت عمق تمدنی ایران تنها یک وظیفهٔ آکادمیک نیست؛ بلکه یک ضرورت اخلاقی است. با مقابله با تحریفهای اروپامحور، درک تداوم تاریخی و قدردانی از سنتهای زیباییشناختی و فلسفی پایدار، از تمامیت اخلاقی و فکری تاریخ بشریت محافظت میکنیم.
آرام روحی آهنگرانی
۱۹ دسامبر ۲۰۲۵ / ۲۸ آذر – سال ۷۰۴۴ ایرانی / ۲۵۸۴ شاهنشاهی